Segundo o consecuencialismo, que englobaría a hedonismo, utilitarismo e pragmatismo, a bondade ou maldade das accións humanas cualifícase en función das consecuencias boas ou malas que esas accións conseguen.
O principio do benestar actúa, baixo vestimentas distintas, como unha corrente subterránea da que bebe a tradición anglosaxona.
Maquiavelo
Tense considerado a Maquiavelo o inventor do chamado realismo político, defendendo unha política sen moral, na que se debe manter o poder a calqueira prezo. A Maquiavelo asígnanselle os principios de que o fin xustifiza os medios e de que o único que conta para avaliar a política son os resultados.
Hobbes
Na época en que viviu Hobbes, Europa atópase nun estado de guerras de relixión ou por conflictos internos nas nacións emerxentes, o que ten como resultado un estado de continua inestabilidade política e social. Os filósofos da moral e da política reaccionan buscando a lexitimización dun deber ser, fronte aos desexos e necesidades reais dos individuos.
Hobbes defende e lexitima o poder absoluto do Estado, e desconfía do compoñente democrático da política. Para el a orixe de todas as sociedades grandes e estabeis consistiu no medo mutuo dos homes entre sí, e non na boa vontade duns homes con respeito doutros.
Para Hobbes, para preservar a orde social necesítase un Estado poderoso e forte, onde todos os individuos, en base á propia seguridade, deban obedecerlle. A base do sistema político de Hobbes é a súa teoría do contrato social, que é un contrato entre enemigos, no que o suxeito autoriza ao soberano a ser sometido por el. No terreo político é o soberano quen dicide sobre o bo ou o malo. Na teoría do contrato social está a base do conceito liberal de liberdade como o poder de facer todo o que non esté prohibido pola lei.
No estado natural de guerra que pensa Hobbes, di que non hai espazo para as nocións de ben e mal ou de xustiza e inxustiza. A forza e o fraude son as dúas virtudes cardinais da guerra, e non existiría o meu ou o teu, se non que cada home colle o que pode e é seu mentres poida gardalo.
Hobbes tense visto como unha lexitimización da sociedade posesiva de mercado, na que se acumula capital e cómprase forza de traballo para explotala, e que necesita para o seu funcionamento unha estrutura legal coercitiva, que asegure a propiedade e posibilidade de competir. É tarefa extremadamente complicada atopar en Hobbes unha ética, cubrindo o seu ámbito de actuación o exercicio calculado da violencia. A preocupación polo outro ten como móbil o egoísmo e nunca a compaixón, estando na base a convicción fría racional de que o propio interese promóvese mellor nunha sociedade regulada por un poder con forte autoridade.
Hedonismo
O hedonismo é a concepción da ética que fai consistir o ben e a felicidade en pracer.
Utilitarismo Egoísta
Algúns pensadores anglosaxóns teñen considerado como fonte de benestar ao egoísmo. Segundo Hobbes, o agradábel e desagradábel determinan o que desexamos como bo ou rexeitamos como malo, sendo actitudes inherentes ao egoísmo innato do home. A ética convértese entón como un código de conduta tendente a adecuar a praxe humana ás exixencias do principio de autoconservación. O proveito e o dano dos individuos, como intereses utilitarios, convértense en criterio para discernir o bo do malo. O egoísmo actúa como principio impulsor da dinámica social, chegando a crear o Estado absoluto a modo de instrumento ao servizo das necesidades e intereses dos individuos.
Tras Hobbes aparece Mandeville como defensor do Sistema do Egoísmo. Defende unha ética egoísta que ridiculiza os altruísmos hipócritas, que finalmente encubren privilexios. A verdadeira enerxía propulsora do benestar social é o egoísmo dos individuos, que colisionando polos seus intereses antagónicos, producen finalmente benestar colectivo.
Utilitarismo altruísta
O Sistema do Egoísmo de Hobbes polarizou a reflexión moral nos séculos XVII e XVIII. Finalmente deixouse atrás o principio do egoísmo individual, para pasar a unha ética de carácter altruísta, que desemboca no principio utilitarista de as accións humanas son éticamente máis valiosas canto maior utilidade (benestar, felicidade e pracer), aportan e canto maior é o número de persoas que son beneficiadas.
A sustitución da razón polo sentimento encauzou a ética pola vía dun emotivismo, partidario incluso, de homologar a fundamentación gnoseolóxica da ética coa da estética. Este emotivismo ético, no que se privilexia a utilidade e o pracer, atopará seguidores nos metaéticos do século XX.
Hume discrepa dos seus contemporáneos en especial en que non comparte a idea de contrato social, o que é consecuencia dos principios irracionalistas do seu pensamento. En continuación das ideas de Hutcheson, Hume ten o pensamento de que os xuizos morais non son racionais: a razón é e debe ser esclava das paixóns e non debe pretender outra cousa que servilas e obedecelas.
Polo contrario da tradición idealista xermana, nas que os seus representantes segundo Hume están obstinados na defensa dos principios transcendentais, os moralistas ingleses desenrolan unha fundamentación da moral, centrada na experiencia psicolóxica e no conceito de utilidade. Búscase dispor dun fundamento empírico-racional de valores e normas segundo as que o deber e a obrigación derivan das consecuencias que unha acción ten para proporcionar felicidade individual e colectiva. Redúcese o ben honesto ao ben útil, como aparece nas concepcións éticas de Bentham, J. S. Mill, Spencer e Moore.
Pola contra do empirismo anglosaxón clásico, centrado na natureza do coñecemento humano, o utilitarismo centra a súa atención en cuestións ético-xurídicas e nas reformas sociopolíticas. O benestar individual está relacionado co benestar social. Como rasgo diferencial do hedonismo e utilitarismo fronte ao egoísmo, aparece como ampliación do hedonismo máis aló do pracer do individuo, facéndoo extensíbel á comunidade.
Para Bentham, son os resultados máis que os principios os que determinan se as políticas e leis son boas. Beccaria elabora unha teoría baseada en principios utilitarios, que busca eliminar a crueldade e a tortura nos procesos xudiciais e suavizar as penas, co obxectivo de instaurar a igualdade de todos ante a lei, e interpretando que a privación de liberdade non é tanto un castigo merecido se non un medio para evitar males maiores.
O utilitarismo alcanza operatividade nas democracias modernas, onde aparecen frecuentemente conflictos de intereses contrapostos, adoptando a regra da maioría, a forma que pode ser máis rápida e eficente de superar un conflicto de intereses contrapostos, pero co perigo de despreciar os dereitos fundamentais.
Ao utilitarismo se lle acusa de non posuir principios ideolóxicos sólidos e non ter un coceito preciso de felicidade, de confundir os medios (o útil) cos fins (o bo), de instrumentalizar o altruísmo en proveito do egoísmo, de incapacidade para conciliar benestar individual e felicidade social, de anular a posibilidade dunha ética universalista. En xeral, os idealismos atópano valeiro de ideais nobres.
Locke
Locke introduce a idea dun contrato social como construtor da orde social, non sendo nen o medo nen a ambición os seus fundamentos sen non o dereito á propiedade, de xeito que cada individuo poda ter ben protexido ese dereito e que esté garantido pola lei.
Segundo o liberalismo de Locke, o obxectivo do Governo é protexer o dereito da propiedade de cada un, correxindo as inconvenencias en que poda desembocar o desenrolo do estado de natureza.
Locke parte da súa idea de liberdade indiscutíbel por ser dereito natural, entendida en esencia como propiedade, e que xustifica calqueira distribución dos bens por desigual que sexa. Deste xeito, se o esforzo por producir e obter produtos medra, a situación de todos, incluídos os máis pobres, mellorará por existir máis riqueza.
Pragmatismo
O pragmatismo é a filosofía que concede prioridade á praxe sobre a teoría, facendo depender a verdade do éxito, da utilidade e da eficacia. Un enunciado é verdadeiro dependendo das súas consecuencias, se é rico e útil en consecuencias sociais.
O pragmatismo ten antecedentes como os de Bacon, que descalifou a concepción aristotélica de saber como búsqueda e contemplación da verdade, en favor da idea de que o saber debe ser poder e dominio.
O tipo-ideal de ética pragmatista, co seu conceito de utilidade e interese, provoca un relativismo e individualismo sen límites. Os intereses de individuos ou grupos disporán dunha lexitimización para prevalecer sobre os intereses sociais.
Segundo Horkheimer, o pragmatismo identifícase metodolóxicamente co positivismo, reducindo ambos a filosofía a centicismo. A relación medios-fins, que delimita a racionalidade instrumental, crea espazos de eficacia e poder pero sen fundamento para xerar moralidade e deber.
Rawls
Rawls é un pensador neoliberal, que introduce a súa teoría sobre a xustiza co propósito de rebatir as teses utilitaristas que, se non se ten en conta a filosofía analítica, dominan a discusión ética dos países anglosaxóns. Busca un modelo de xustiza distributiva que estableza as bases para unha sociedade equitativa.
Rawls oponse ao utilitarismo defendendo que se privilexie a liberdade individual. No utilitarismo teríamos a inxustiza de sacrificar os individuos e a súa liberdade co fin de perseguir a felicidade da maioría, ignorano ás minorías e aceptando principios contrarios aos principios básicos da moral (como a perversión que supón a pena de morte).
En contra das teorías de contrato de Hobbes e Rousseau, que parten de que o home é egoísta ou bon por natureza, Rawls postula o home como un axente moral racional e razoábel. O individuo é egoísta como ponto de partida, pero é capaz de adquirir un sentido de xustiza e de preocuparse polos demáis.
Rawls postula unha situación ideal e inexistente transcendental para determinar os criterios de xustiza. Sería unha condición de posibilidade para unha idea de xustiza que satifaga a todos dende un principio de igualdade, e que Rawls chama posición orixinal, un equivalente ao estado de natureza postulado polos clásicos. Sería unha perspectiva dende a que o individuo poida pensar racionalmente que organización social convenlle máis.
Os principios da xustiza que acordarían os participantes na posición orixinal serían:
- Cada persoa de ter o mesmo dereito á maior extensión de liberdades básicas compatibeis coas mesmas liberdades por parte dos demáis.
- As desigualdades reais son xustas sempre que sexan contempladas dende un esquema que mellore as expectativas dos peor situados. As desigualdades económicas e sociais deben estar dispostas de xeito que:
- Acaben beneficiando a todos.
- Estén vinculadas a tarefas e posicións abertas igualmente a todos.
- Igualdade de oportunidades.
- Principio da diferenza, que indica a forma de correxir as desigualdades que persisten na sociedade, aínda que moitas desigualdades se teñan eliminado.
O principio da diferenza leva a regra de que se debe preferir a opción máis beneficiosa para os que están peor. O seu enunciado é:
Establecido o marco institucional que require a liberdade e a igualdade de oportunidades equitativa, as expectativas máis altas daqueles que están mellor situados son xustas só se forman parte dun esquema que mellora as expectativas dos membros menos favorecidos da sociedade.
Nozick
Nozick é un anarquista de dereitas que reduce o Estado á súa mínima expresión de intervención sobre as persoas. Pensa que o Estado mínimo é a única utopía imaxinábel, administrando a sociedade plural na que canda un poida escoller o que prefira, dadas as diferenzas das persoas en canto a intelixencia, forma de ser e aspiracións.
Nozick replica a Rawls do que debe ser a xustiza dende unha perspectiva neoliberal, que Nozick califica de anárquica, cunha tese básica de que canto menos Estado exista haberá máis xustiza.
Comunitarismo
O Comunitarismo é unha corrente que contén pensadores que, dun xeito ou outro, reinvindican un regreso á comunidade.
MacIntyre
MacIntyre é un exemplo característico e extremo do comunitarismo. A única ética posíbel no noso mundo é emotivista: un acepta o bo ou o xusto sempre que o sinta como tal. Non existe unha maneira de fundamentar unha concepción do ben ou da xustiza que valga máis que outra.
Para MacIntyre, o fracaso do proxecto ilustrado débese a que pon de manifesto a imposibilidade de demostrar que o principio de utilidade ou dos dereitos humanos son algo máis que ficcións morais.
MacIntyre chega á conclusión de que só nos queda o posizoamento de Nietzsche e pensar que calqueira moral é unha mentira, froito da vontade de poder duns poucos, e que non merece ser prestada en consideración. Pero o solipsismo de Nietzsche culminaría o individualismo liberal, e hai que contrapor a concepción aristotélica e liberal.
O neoaristotelismo e catolicismos de MacIntyre lévanlle a atopar como solución para a recuperación da virtude a adoptada pola relixión, en concreto o modelo da orde monástica de san Benito, que sería para el un exemplo dunha serie de homes que trataron de construir unha vida moral de costas ao imperio.