Gorgias, un sofista, enunciou consistentemente o dogma nihilista: nada existe; se algo existira, non sería cognoscíbel; se algo existira e fora cognoscíbel, sería incomunicábel.
Foron consideradas nihilistas as filosofías de Kant e Fitche por reducir a realidade á nada por imperativo da propia subxectividade abstracta. Tamén a Lóxica de Hegel pro permanecer prisioneira da nada, que non logra construir a realidade ao través do devir dialéctico do conceito.
O nihilismo reduce ou tende a reducir as cousas á nada, negando toda entidade ao ser, á verdade, aos valores ou á linguaxe. O nihilismo tamén pode ser visto como un proceso ou acontecer fatal, como cando Heidegger ve no nihilismo a esencia da historia de Europa. É un evento que acontece e consiste no esfumarse de aqueles valores e ideais que serviron de referencia á verdade e o ben, e que, tras ter desaparecido, o home atópase nunha situación de perplexidade, desorientación e carencia de sentido.
Tipos
Tense falado de distintos tipos de nihilismo:
- Nihilismo moral e relixioso, en Nietzsche.
- Nihilismo metafísico, como aparece en Heidegger.
- Nihilismo antropolóxico, como en Sartre.
- Nihilismo gnoseolóxico, nas opcións agnósticas.
- Nihilismo ético-social, no neutralismo das cencias sociais.
- Nihilismo lingüístico, dentro da doctrina da incomunicabilidade da linguaxe.
- Nihilismo cultural, no pensamento débil posmoderno.
Nihilismo relixioso
Desaparecidos a fundamentación coa morte de Deus e a negación do ser, a vida e a existencia aparecen como absurdas e valeiras. Nihilismo, neste contexto, tería un significado de anulación dos suportes de verdade, valor e norma sobre os que sustenta a ética e a política, e a incapacidade de asignar calqueira sentido á vida é a historia.
A morte de Deus non sería unha dedución especulativa, se non un evento que sucede como episodio fatal da chegada do nihilismo. Con ela desaparece o sentido da vida e o fundamento dos valores de Occidente cristián, e se impón o réxime da nada onde non se teñen valores, normas ou obrigas. Desaparece a ética no seu conceito tradizoal, sendo sustituída polas accións carentes de rumbo dun home, que vaga sen brúxula na nada infinita.
Realmente, a cousa do que vai é de valores: tras a morte de Deus, os valores anúlanse e non existe fundamento para o ti debes.
Nietzsche privilexia os valores fundados sobre a vida que a vontade de poder xera: o irrazoal, o intinto e o orgullo, reaparecendo o espíritu dionisiaco como exaltación da vida, do paixoal, da arrogancia e de todo o que exclúe a debilidade.
Para Nietzsche, a moral socrática supón o inicio dun proceso de decadencia moral, pois introduce unha moralidade perversa que fai triunfar a razón sobre a vida, Apolo sobre Dionisos. Esta perversión ten continuación no cristianismo coa introdución de conceitos como o máis aló e a negación dos instintos vitais. A decadencia móstrase, segundo Nietzsche, na forma de moral de esclavos e de ascetismo de sacrifizo e abnegación.
Para Nietzsche, o ser soamente ten unha dimensión estética e non ética. Introduce o conceito de eterno retorno, que sería o modo de expresar o devir do cosmos como vida e non como razón. O eterno retorno convértese dese xeito na forma máis radical de nihilismo.
Nihilismo metafísico
Fronte aos mitos románticos, que inspiraran o optimismo da cultura do Século XIX: espíritu absoluto, progreso, infinito, etc., o existencialismo aparece como concencia da crise cultural do mundo posburgués, da que ao través das dúas guerras mundiais e das crises económicas, ten como consecuencia a xeración dun pesimismo profundo. O ocaso do sistema de valores produce inseguridade, valeiro e desesperanza. A vida humana aparece como un intento continuo de realizar posibilidades, pero tamén como fracaso de calqueira esforzo. Segundo Heidegger, todo proxecto queda anulado pola nada, que constitúe o mundo fáctico.
No contexto de Heidegger, o existente non é un feito ou obxecto, como o positivismo naturalista crería, nen tampouco unha existencia intemporal como a metafísica sostivo, sería unha posibilidade, un proxecto, unha tentativa de transcenderse, se ben cunhas posibilidades limitadas polo feito do mundo e a facticidade. O imperativo categórico transformaríase en que ti e os demáis elixan un proxecto e posibilidade imposíbel. Son a finitude do Dasein e do ser para a morte os que impoñen o absurdo e o sensentido da vida.
A partir de Platón e Aristóteles chegando a Hegel, unha tradición falsifica o conceito de verdade, ao facer consistir a verdade na adecuación dun xuizo a unha idea, e non no desvelamento do que o ser é. A ontoloxía clásica convértese en ontoteoloxía medieval e pasa logo a unha ontoegoloxía moderna. A metafísica occidental consiste, entón, nun proceso de ocultamento da verdade.
O proceso de ocultamento do ser coincide co nihilismo, que mostrando o ente ao longo da historia, ocultou a verdade do ser. A metafísica convértese na expresión conceptual do nihilismo.
Para Heidegger, o nihilismo é un evento (do mesmo xeito que sucede en Nietzsche), o acontecer fundamental da historia de Occidente. A súa andadura iniciase no pensamento presocrático e chega até Nietzsche, co que o nihilismo alcanza a súa consumación ao ser descuberto como a situación normalizada da nosa cultura. A vontade de poder non sería unha superación do nihilismo, se non a súa culminación.
A existencia auténtica vívese na angustia que provoca o nihilismo, e éste cubre coa súa sombra o existir. A voz da concencia reclama que o home acepte a súa única posibilidade real: vivir para a morte, no estado anímico que iso xera, a angustia. Así o home sinte a súa nulidade e finitude. A nada aparece, entón, como a estrutura básica do mundo. O home convértese nun proxecto e posibilidade anulados de antemán polo mundo da facticidade ao que se atopa atado.
A experiencia nihilista de Nietzsche é, para Heidegger, unha crítica radical ao idealismo, pero non é a vontade de poder a encarnación do nihilismo, se non o poder inútil do ser no seu fallido intento de exercer a liberdade. Nihilismo e metafísica coinciden.
A técnica como instrumental posibilitante da vontade de poder, asume o rango de metafísica do noso tempo. A metafísica reaparece travestida baixo o manto da técnica, co que o ser ocúltase de novo baixo o ente. O produto tecnolóxico transfórmase no destino do home, e a técnica convértese nunha metafísica consumada, que produce o desvelamento en falso do ser. A técnica, segundo Heidegger, forma parte da historia do esquecemento do ser, e o home adopta ante ela unha actitude de abandono resignado que permite que o inauténtico invada o exitir cotiá.
Nihilismo antropolóxico
No contexto cultural do período entre as dúas grandes guerras mundiais exténdese cuestións que expresan a experiencia de fracaso do sistema de valores liberal/burgués. Así aparecen pensadores como Camus, Sartre, Dostoievski, Kafka e Gide que comparten a experiencia da vida como absurdo. Aparece unha experiencia radical da nada, da continxencia e do sensentido da vida.
Sartre pensa que non existe suporte algún para a existencia, chámese esencia, ser, Deus, valor ou sentido. Os principios, fins e valores morais teñen como único protagonista a liberdade: o home está codeado a ser libre. A ontoloxía encadra a acción humana no determinismo da facticidade do en sí e da liberdade do home que loita por transcenderse nun mundo de proxectos imposibeis.
O home é o resultado das súas propias eleccións e decisións. O ser libre constiúe ao home, elexindo o seu proxecto posíbel conforme ao principio da existencia precede á esencia. Como o home nunca pode realizarse no proxecto que escolle, o home é unha paixón inútil, estando codeado a contruirse a sí mesmo en absoluta liberdade e proxección no imposíbel.
Para Sartre, o home constitúese en causa e fin de sí mesmo, nun ateísmo de matiz nietzschezana, que transfórmase nunha moral de situación na que non son os valores ou normas as que xeran obriga ou deber, se non os compromisos asumidos no proxecto fundamental que o home escolle. Tense unha ética que se reinventa en cada circunstancia por un home condeado a ser libre.
En Sartre, a experiencia da nada, do absurdo e a continxencia, transfórmase en compromiso social, nun proxecto de moral realista que abandona a liberdade do para sí e os seus procesos nihilizadores en vantaxe dunha praxe revolucionaria tendente a liberar ao home de situacións de opresión, esclavitude e explotación. Nesta moral o home, esquecido o conflicto inconciliábel entre o eu e o nós, tende a ser absorvido pola sociedade de homes igualmente libres. O home intégrase nun proceso de totalización que transcende os intereses do suxeito.
Nihilismo cultural
A posmodernidade escenifica a protesta contra os que considera monstros xerados pola razón moderna. Como consecuencia aparece un talante moral con rasgos difusos como a crítica do proxecto filosófico ilustrado, rexeitamento da metafísica e da idea de fundamentar a ética, escepticismo ante as construcións globais da historia, tendencia ao estetizante e a hermenéutica…
Na nosa época teríase un eclipse da razón, irracionalidade con tendencias místicas e epicúreos, actitudes neoconservadoras e de esquerdismo desencantado, unha filosofía desdramatizada. Un acontecer da nada nos eventos cotiáns, cando o ser ocúltase baixo a frivolidade dos costumes, a trivialidade do pensar e a inxustiza consentida. Impera o desencantamento do mundo, co que desaparecen os grandes ideais sustituídos por un mundo anónimo do se é.
Son tempos nos que a heteroxeneidade do diferente trunfaría sobre a identidade do universal, onde todo se reduce a xogos de lenguaxe e interpretación. Trátase de recoñecer a disolución da historia da metafísica e situar a verdade nun hourizonte débil e retórico, onde se experimente o ser dende o extremo do seu ocaso e disolución. Aparece unha concepción da ética débil , na que as normas e os deberes carecen de forza. O sistema de valores de cada un, móstrase nun contexto de pluralidade, que acentúa a súa continxencia, a historicidade e caducidade.
Os conceitos clave da ética: verdade, valor,l norma, deber, responsabilidade, dilúense nun pensamento débil e en hermenéutica que interpreta xogos da linguaxe.
Lipovetsky percibe a nosa época como unha era do valeiro, cun narcisismo hedonista e individualismo descomprometido, un ocaso do deber. O deber exixente da serveridade rigorista con matiz puritana é sustituído por unha flexibilidade tolerante, que sustitúe a obrigación pola moral débil da compasión indolora. A nosa época sería o comezo dunha nova forma de ética que consiste na disolución da idea forte de deber.
Dalgunha forma, a ética estaría mutando nunha solidaridade blanda sedante de concencias. Da a impresión de que a ética baixo un disfraz de xenerosidade emotiva oculta un nihilismo descafeinado que desdramatiza a nada, e se presenta como virtuoso. Promoveríase unha intelixencia filantrópica e da responsabilidade tolerante, que non require de hreoísmos da razón nen de martirios da xenerosidade.